W tym odcinku zapraszam do zapoznania się z trzema wspomnieniami i trzema różnymi sytuacjami, w których Bolesław Chrobry i jego rodzina byli upamiętniani w instytucjach Kościoła cesarskiego w 1 połowie XI w. Bo choć z punktu widzenia wielkiej polityki wydawać by się mogło, że po śmierci Ottona III skończyły się dobre relacje władcy Polski ze światem niemieckiej arystokracji, to nic bardziej błędnego. Nie tylko dlatego, że więzi polityczne i rodzinne przetrwały zwrot w polityce, ale tez dlatego, że dla instytucji Kościoła polityka nie była najważniejszym argumentem w ocenie wagi związków z możnymi benefaktorami. Także z punktu widzenia dworu piastowskiego związki kulturowe z Cesarstwem i jego Kościołem były głębsze i trwalsze niż jakiekolwiek relacje polityczne. Zanurzmy się zatem w świat pamięci średniowiecznego Kościoła Rzeszy, by wraz z Piastami stać się częścią jego kulturowego dziedzictwa.

Więcej na ten temat: M. Derwich, Kanonicy świeccy, Bolesław Chrobry i Magdeburg. Ze studiów nad "zapomnianą" instytucją kościelną, [w: Viae historicae. Księga jubileuszowa..., Wrocław 2001, s. 233-241; P. Wiszewski, Domus Bolezlai. W poszukiwaniu tradycji dynastycznej Piastów (do około 1138 roku), Wrocław 2008, s. 492-499.

W dzisiejszym odcinku opowiadam o jednym z najbardziej znanych źródeł do historii Polski średniowiecznej - regeście 'Dagome iudex'. Staram się wyjaśnić, czym był, jakie było znaczenie opisanego w nim gestu w świetle innych, podobnych dokumentów. Szczególną uwage zwracam na postaci głównych bohaterów. Bo choć w wyobraźni Polaków figura księcia Mieszka I przesłoniła zupełnie jego żonę, Odę z Haldensleben, to wydaje się to głęboko niesłuszne. I kto wie, może to ona była pomysłodawczynią oddania kraju nad Odrą i Wisłą św. Piotrowi?

Więcej na ten temat: Przemysław Wiszewski, Dagome iudex – Mieszko I wobec Rzeszy, W: Świat średniowiecza : studia ofiarowane Profesorowi Henrykowi Samsonowiczowi / red. nauk. Agnieszka Bartoszewicz [et al.]. – Warszawa : Wydaw. Uniwersytetu Warszawskiego, 2010. – S. 441-453.

Orzeł jako godło Piastów pojawia się stosunkowo późno, w latach 20. XIII w. Symboliczna wartość tego króla przestworzy ułatwiła szybkie rozpowszechnienie się tego znaku wśród piastowskich dynastów. Nie przyjął się on jako jedyne godło dynastii, bywał zastępowany innymi znakami, ale ostatecznie u schyłku XIII w. ukształtowały się stabilne wyobrażenia godeł poszczególnych linii rodu Piastów, zaś koronowany orzeł stał się godłem piastowskich królów lub władców mających takie aspiracje. Przyjęcie orła jako godła najprawdopodobniej miało ścisły związek z przemianami heraldycznymi elit możnowładców niemieckich, w tym przyjęciu orła jako godła dynastów władających Brandenburgią, sąsiadującą ze Śląskiem i Wielkopolską.

Przegląd polskich badań, symbolika wyobrażeń na pieczęciach Piastów - Zenon Piech, Ikonografia pieczęci Piastów, Kraków 1993.

Tematem dzisiejszego odcinka jest wiarygodność przekazu Anonima zwanego Gallem i historyków nam współczesnych o tym, że w 1000 r. cesarz Otton III przekazał Bolesławowi Chrobremu kopię włóczni św. Maurycego. To niełatwy temat, bo wokół zabytku przechowywanego w skarbcu wawelskim, uznawanego za wspomnianą kopię dokładnie z roku 1000 stoi autorytet niezliczonych badaczy i emocji Polaków. Ba, wspomniana kopia zdaniem niektórych miała nawet właściwości cudowne, przekraczające funkcje religijne. Refleksja nad przekazami źródłowymi skłania nas jednak do daleko idącej ostrożności. Źródła historyczna do 2 połowy XI w. nie wskazują, by w instrumentarium władzy Piastów jakakolwiek włócznia odgrywała jakąś rolę. Podobnie nic nam nie wiadomo o kulcie św. Maurycego w kręgu Bolesława Chrobrego i jego potomków. Natomiast od czasu Bolesława II Śmiałego faktycznie włócznia zaczyna pełnić coraz istotniejszą rolę w podkreślaniu zakresu i majestatu władcy. Czy zatem Chrobry rzeczywiście otrzymał tę relikwię w roku 1000? A może później zawędrowała na dwór piastowski? I czy jesteśmy pewni, że zabytek z Wawelu powstał około roku 1000?

Źródło: P. Wiszewski, Domus Bolezlai. W poszukiwaniu tradycji dynastycznej rodu Piastów (do około 1138 r.), Wrocław 2008, s. 404-413.

W dzisiejszym odcinku proponuję powrócić do kwestii konfliktu między biskupem krakowskim Stanisławem a królem Bolesławem II. Nie dlatego, że udało sie odnaleźć nowe źródła, ale po to, by zaprezentować sposób pracy ze źródłem. Bo o samym zdarzeniu wiemy - jak Państwo usłyszą - niewiele. Ale już więcej potrafimy powiedzieć o tym, jak je wykorzystywano do promowania konkretnych wartości, obrazów, politycznych tendencji w monarchii piastowskiej schyłku XI - początków XII w. Jedno jest pewne - biskup zgrzeszył, a król jeszcze bardziej. Jest drama!

Więcej na ten temat w Przemysław Wiszewski, Domus Bolezlai. W poszukiwaniu tradycji dynastycznej Piastów (do około 1138 roku), Wrocław 2008.

Cytaty za Anonim tzw. Gall. Kronika Polska, przekład Roman Grodecki, wydanie Marian Plezia, wyd. 5, Wrocław 1982.

Wykorzystano dźwięki ze strony www.salamisound.com

W dzisiejszym odcinku snuję opowieść o tym, czym była Polska pierwszego kronikarza opowiadającego historię dynastii Piastów, Anonima zwanego czasami Gallem. Jego sposób widzenia Polski różni się od tego, jaki widzieliśmy w kronice Wincentego Kadłubka. Tu pojawia się ojczyzna, duża rolę odgrywa przestrzeń, ale nade wszystko kluczową rolę odgrywa wolność. I to nie tylko wolność księcia, ale wolność Polski. A Polska to nie tylko przestrzeń polityczna, ale szczególna przestrzeń, która wydobywa z ludzi i z natury to, co w nich najlepsze. W swej opowieści kronikarza przedstawiał słuchaczom wyjątkowość miejsca, w którym się znalazł, ludzi, wśród których przebywał.

W trakcie dzisiejszego spotkania poznamy historie dwóch zakonników, kanoników regularnych z Żagania i Kłodzka. Obaj stanęli w obliczu zmian, które zachwiały ich poczuciem bezpieczeństwa. Jeden nie był w stanie udźwignąć odpowiedzialności w sytuacji zagrożenia, drugiemu stabilne fundamenty życia odebrały przyniesione z zewnątrz zmiany zwyczajów klasztornych. Obaj popadają w głęboki smutek, dziś powiedzielibyśmy - w depresję - i decydują się ostatecznie targnąć na swoje życie. Kronikarze starają się wskazywać sposoby, które powinny ich uratować przed tym krokiem i - co ciekawe - nie wymieniają wśród nich modlitwy. Ludzie średniowiecza, tak jak my dzisiaj, stawali twarzą w twarz z pozornie nierozwiązywalnymi problemami. Szukali rozwiązania, nie zawsze je znajdowali. Ale w najtrudniejszych chwilach starali się wspierać poprzez kontakt z drugim człowiekiem. Tak, jak czynimy to także dziś.

Więcej o losie brata z klasztoru w Kłodzku zob. Wojciech Mrozowicz, Iam miserrime mortuus. O samobójczej śmierci brata Ernesta w klasztorze kanoników regularnych (augustianów) w Kłodzku (1456), [w:] Śmierć w dawnej Europie, red. Marek Derwich, Wrocław 1997, s. 149-160.

Skąd wzięła się ogromna popularność świeckich grup kobiet, które chciały razem poświęcić swoje życie surowej religijności wyrzekając się nie tylko swojego majątku, ale także swojej woli? Dlaczego Kościół patrzył początkowo na ich obecność w społeczności wiernych przychylnie, ale w 1312 r. potępił je i skierował przeciwko nim inkwizytorów? Szukając odpowiedzi na te pytania przyglądamy się nietypowemu źródłu, to jest protokołowi z procesu beginek ze Świdnicy na Dolnym Śląsku, z roku 1332. Znajdziemy w nim echa poglądów krążących między duchowieństwem całej Europy, ale to nie wyklucza ich autentyczności. Kto kogo do czego przekonał i czym się następnie kierowały kobiety poświęcające swoje życie Bogu - jest bowiem sprawą otwartą. Jedno jest pewne - chciały kroczyć droga wolności, szukać swojego - bezpiecznego, ale to nie znaczy łatwego życia bez stałej kontroli mężczyzn. Wyklęte, swoich poglądów się nie wyrzekły.

Więcej o źródle oraz jego pełną treść znajdą Państwo w książce Pawła Krasa, Tomasza Gałuszki, Adama Poznańskiego, Proces beginek świdnickich w 1332 roku. Studia historyczne i edycja łacińsko-polska, Lublin 2018.